अनूभूति

झन दुर्गम उत्तरी भोजपुर

आरडी कुलुङ

सोलुखम्बू जानेक्रममा अरुण उपत्येका–साल्पापास (कुलुपोङ्खो भञ्ज्याङ)को बाटो धेरै पटक हिँडेको छु । संखुवासभाको तुम्लिङटार या खाँदबारीबाट अरुण नदीको कात्तिके पुल तरेपछि शुरु हुने यो बाटो उत्तरी भोजपुरको चर्चित पर्यटकीय पदमार्ग हो । यही बाटो भएर सर एडमुण्ड हिलारी र तेञ्जिङ नोर्गे सगरमाथा आरोहण गर्न गएका थिए रे ! भूगोलविद डा. हर्क गुरुङले पनि ‘मैले देखेको नेपाल’मा यो पदमार्गका बारेमा लेखेका छन् । करिब अढाई वर्षपछाडि पछिल्लो पटक २०७० पौष अन्तिमसाता यो बाटो हिँडेर कुलुपोङ्खो पार गरेँ । यस पटक उत्तरी भोजपुर पहिले भन्दा दुर्गम महशुस भयो । बाटोमा कुनै चहलपहल पाइन । यात्राभरि पुरापुर सुनसान ! 

दश वर्षे सशस्त्र द्धन्द्धको समाप्तिपछि क्रमशः नेपालका धेरै दुर्गम गाउँहरु विकासित हुँदै गएका छन् । चहलपहल बढेका छन् । उत्तरी भोजपुरका गाउँहरु भने उल्टो अविकासतिर गइरहेको भान हुन्छ । कसैले तीनचार वर्ष पछाडि यात्रा गर्दैछ भने यसको प्रष्ट महशुस हुन्छ । अरुण नदीको कात्तिके पुल तरेपछि कात्तिकेबजार भन्दामाथि खाने बस्ने ठाउँ पाउनै गाह्रो छ । मान्छेको आवागमन घटेपछि नेपालेडाँडाको मझुवा, चालिसे, कुदाककाउलेको नागदह, खाटाम्मा र चौकीडाँडाको गोथेबजार, दोभानेको दोभाने, तेन्दो, साल्पाफेदी, जौबारी, गुराँसे र कुलुङपोङ्खोसम्मका होटल पसलमा अहिले ताला लागेका छन् । कसैले घर भत्काएर गाउँतिर सार्दैछन् । कुलुपोङ्खोदखि गुदेलसम्मको अवस्था उस्तै छ । तीनदिनको यो बाटोमा पहिले दैनिक १०० बढी खच्चड हिँड्थे, अहिले एउटै भेटिन्न । पूर्वी सोलुखम्बूको महाकुलुङबाट तुम्लिङटार झर्ने भरियाको लस्कर उस्तै हुन्थे । अचेल बाटोमा एउटा मान्छे भेटिए अचम्म मान्नु पर्छ ।

 

सशस्त्र द्धन्द्धले अरुण उपत्यका हुँदै सगरमाथातिर जाने पर्यटन व्यवसाय चौपट बनाएपछि यो बाटोको अधोगति शुरु भएको हो । दुईवर्षअघि सोलुखुम्बूको नेले बजारसम्म सडक जोडियो र महाकुलुङवासीहरु तुम्लिङटार झर्न बन्द भएपछि यो रुटको व्यापार व्यवसाय पुरै ठप्प छ । दोभाने जौबारीकी होटल व्यवसायी फुरी शेर्पा साल्पा मेलाको समयमा मात्र पहिले जस्तो मान्छे हिड्ने बताउँछिन् । स्थानीय स्तरमा आवश्यक सकारात्मक चेतना वृद्धि नहुँदा सडक, विद्युत र सञ्चार जस्ता विकासका पूर्वाधार निर्माण नहुँदा अविकासमा सहयोग पुगेको छ ।

 

बाटोका होटल पसल बन्द हुँदै गएपछि यो बाटो हिँड्नै कहाली लाग्ने मकालु बरुण राष्ट्रिय निकुञ्जका रेञ्जर मञ्जित विष्ट बताउँछन् । सरकारबाट यो क्षेत्रको विकासमा ध्यान नदिँदा दिनदिनै आफूहरु पछाडि पर्नु परेको खाटाम्माका एमाले कार्यकर्ता जीवन कुलुङ बताउँछन् । स्थानीय बुद्धिजीवि र हुने खानेहरु गाउँ बनाउनमा नभइ छोड्नमा रमाउने प्रवृत्तिले उत्तरी भोजपुर दिनप्रतिदिन कान्तिहिन र निरस बनाउँदै लगेको उनको भनाइ छ ।

सम्भावना नभएर अविकसित भएको भने होइन । कृषि, जलविद्युत, पर्यटन र जडिबुटीजन्य वनपैदार उत्तरी भोजपुरको मुख्य सम्भावना हुन् । दोभानेको शिरमा रहेको प्रसिद्ध धार्मिक स्थल साल्पा–सिलिचुङले स्थानीयवासीको समृद्धि पर्खिरहेको छ । साल्पा–शिलिचुङमा पर्यटन प्रवद्र्धन गर्न सक्दा मात्रै यहाँका १० प्रतिशत जनता रोजगार बन्न सक्छन् । अलैँची धेरै उत्पदान गर्ने भोजपुरको क्षेत्र यही हो । बहुमुल्य रुद्राक्ष यही भेगबाट बढी उत्पादन हुने गरेको छ । नेपाली हातेकागजको कच्चा पदार्थ लोक्ता र अर्गेलीको खानी नै भन्दा हुन्छ । चौकीडाँडा, खाटाम्मा, कुलुङ, कुदाककाउले र दोभानेमा खाद्यन्न बालीसँगै सुन्तला, केरा, किवी आदि फलफूल उत्पादनको अनन्त सम्भावना रहेको छ ।

विद्युत विकास विभागको वेबसाइट अनुसार यही भूमिबाट बगिरहेको इर्खुवाखोलाले १० मेघावाट भन्दाबढी विजुली दिन्छ । स्थानीयको सहभागिता र लगानीमा विजुली निकालेर बेच्न सके जनताको समृद्धि आधार बन्ने पक्का छ । तर समृद्धिको पहिलो ढोका भने सडकले खोल्नेछ । दोभाने–८ साल्पाफेदीसम्म मात्रै सडक पु¥याउने हो भने सोलुखम्बूसँगको व्यापारले पुनः निरञ्तरता पाउँदा यो क्षेत्रमा देख्न लायक परिवर्त आउने पक्का छ ।

कुलुपोङ्खो भञ्जयङसम्म सडक पु¥याए भोजपुर, खोटाङ र सोलुखुम्बूबीच अन्तर जिल्ला व्यापार र सगमाथाको पर्यटनसँग जोडिने छन् । साल्पाफेदीबाट साल्पापोखरीसम्म केवलकार निर्माण वा कुलुपोङ्खो भञ्ज्याङसम्म सडक पु¥याउँदा साल्पापोखरी र सिलिचुङ चुचुरामा वार्षिक हजारौं पर्यटक भित्र्याउन सकिन्छ । कुलुपोङ्खो सडक पुग्नु भनेको पूर्वी तराईसँग सोलुखम्बू जोडिनु हो ।

अहिले गाडी सञ्चालन भइरहेका संखुवासभाको हेलुवाबेँशी वा चेवाबेँशीबाट करिब ४० किलोमिटर सडक निर्माण गर्दा साल्पाफेदी जोडिन्छ । हेलुवाबेँशीबाट बुम्लिङ–कुलुङ हुँदै चौकीडाँडा र दिङ्लाबाट नेपालेडाँडासम्म यसअघि नै सडकको ट्रयाक खुलिसकेको छ । चौकीडाडाँबाट दोभानेको साल्पाफेदी सडक पु¥याउन २५ किलोमिटर जति होला । थप २५ किलोमिटर ट्रयाक खोलेर मोटरेवल बनाउने हो भने सोलु–भोजपुर सिमा कुलुपोङ्खो भञ्ज्याङ सडक पुग्छ । अरुण नदीमा संखुवासभा र भोजपुर जोड्ने पुल तुर्केघाटमा निर्माणाधिन छ । यसबाट नेपालडाँडाबाट सडक सञ्जलामा जोडिनेछ । हेलुवाबेँशीबाट कुलुङ जोड्ने पुल निर्माण हुने हो भने अरु सहज हुनेछ ।

अरुण उपत्यका–साल्पाफेदी–कुलुपोङ्खो सडक निर्माणले भोजपुरको ७ गाविसका २०६३७, पूर्वी सोलुखुम्बूको ५ गाविसका २०९८२ र उत्तरी खोटाङको ३ गाविसका ५८०२ गरी ४७ हजार ४२१ जना जनतालाई प्रत्येक्ष लाभ पुग्ने छ । यस दृष्टिले सडक नै उत्तरी भोजपुरको भाग्य रेखा हो । लघुजलविद्युत आयोजनाद्धारा सामुदायिक विद्युतीकरण गर्न सके गाउँको मुहार फेरिने छ ।

नेपालमा अविकसित र दुर्गम जनाउन ‘कर्णाली’ शब्दको प्रयोग गरिन्छ । यस मानेमा उत्तरी भोजपुर वास्तविक कर्णाली हो । उत्तरी भोजपुरले अहिले सपना, संकल्प, जागरुकता र सम्भावना बुझ्ने दृष्टि भएको भरोसा योग्य नेतृत्व खोजिरहेको छ । अविकासको पहिचानलाई बदल्न स्थानीय बुद्धिजीवि, राजनीतिकर्मी र जनता सबै लाग्न आवश्यक छ । नभए उत्तरी भोजपुरले काँचुली फेर्न धेरै समय लाग्न सक्छ । उत्तरी भोजपुरकै प्रतिनिधित्व गर्ने थुप्रै मेरा मित्रहरु छन् । विश्वास छ, उनीहरुले आफ्नो गाउँको मुहार आउने केही वर्षभित्रै फर्न नेतृत्व गर्नेछन् ।

 

 

बाइ सोलुखुम्बू ! बाइ महाकुलुङ !

Kulung origin place Mahakulung

करिब ३ वर्ष पूर्वी सोलुखुम्बूको महाकुलुङमा मकालु बरुण राष्ट्रिय निकुञ्जको कर्मचारीका रुपमा काम गरेर गत साल संखुवासभा सरुवा हुँदा लाकपद कुलुङ दाइले मलाई एसएमएस लेखेका थिए – ‘ल है सर ! म त आफ्नै गाउँ फर्किएँ ! बाइ सोलुखुम्बू ! बाइ महाकुलुङ !’ संसार साँघुरिएको बेला संखुवासभाबाट महाकुलुङ आउन कुनै टाढा होइन । जम्मा ३÷४ दिन खर्च गरे पुग्छ । उनले एसएमएस पठाउँदा म सल्लेरीमा थिएँ । उनको एसएमएसले मलाई कता कता छोयेको थियो त्यो बेला !

वास्तवमा केही गरौं भन्ने सोँचका उनी जहाँ बसे पनि सकेको राम्रो गर्नु पर्छ भन्ने मान्छे । ३ वर्षको बसाइमा आफुले सोँचे जस्तो त उनले धेरै गर्न पाएनन् । सरकारको जनअमैत्री नीति, पाखण्डी हाकिम, सिमित श्रोत साधन र अधिकार, आवश्यकता अनुसार सहयोग गर्न तत्पर नहुने समुदाय । पक्कै धेरै गर्न पाएनन् उनले । तथापि नपाएरै धेरै गरेर गए उनले । मकालु बरुण राष्ट्रिय निकुञ्जको बुङ स्थित इलाका कार्यालयलाई व्यवस्थित बनाए, वृक्षारोपण गरे, मध्यवर्ती उपभोक्ता समुहहरुको कार्ययोजना नविकरण गराए । पर्यटन विकासका माध्यमले संखुवासभा र सोलुखुम्बूलाई कसरी जोड्न सकिन्छ भनेर अध्ययन गरे । सबैभन्दा ठूलो नौलेक मेरा क्षेत्रमा निकुञ्जको पोष्ट स्थापना गराए । भवन बनाए । उनले आफ्नो कार्यकालमा गरेको मुख्य सम्झना गर्नु पर्ने कामहरु तिनै थिए । भलै समुदायले सम्झनु नसम्झनु आफ्नै ठाउँमा छ ।

यो हराफ लेख्न बस्दा म उनको एसएमएसको सम्झना गरी रहेको छु । समय कति चाँडै मान्छेलाई बुढो बनाउँदै वित्छ, थाहै नहुँदो रहेछ । म आफू पनि सोलुखुम्बू, विशेषतः महाकुलुङसँग जोडिएको ३ वर्ष ५ महिना भइसकेछ । ३ वर्ष भन्दा धेरै समय नबस्ने भनेर आएको म ५ महिना बढतै बसिसकेछु । अहिले सम्झँदा अचम्म लाग्छ । ख्यालख्यालमै साडे ३ वर्ष विताइएछ । समयको बुढो भइएछ । अहिले समिक्षा गरी रहेको छु । यो अवधिमा मैले के गर्न सकेँ त महाकुलुङ र मैले काम गरेको गाउँका बासिन्दाहरुका लागि ?

म एउटा सपना लिएर सोलुखुम्बूको महाकुलुङ २०६६ फागुन १० गते आएको थिएँ । त्यस यता निरञ्तर यहाँ छु । आउँदा कुलुङहरुको पितृभूमि सम्झेर आएँ । बाबुबाजेको मुखबाट धेरै पटक कथा सुनेको सम्झेर आएँ । मेरो पुर्खाले ३०० वर्ष अघि छाडेर हिँडेको सम्झनाको गाउँ सम्झेर आएँ । संसारका कुलुङ समुदायको उद्गम भूमिमा पक्कै धेरै गर्न सकिन्छ भन्ने उत्साह लिएर आएँ ।

आउँदाको मेरो उत्साह र मैले गर्न सकेको यथार्थ अहिले दाँजि रहेको छु । महाँकुलुङसँग सयौं पुस्ताको सम्बन्ध जोडिएकाले मैले धेरै भावनात्मक भएर काम गरेको छु । काम गर्दा आफ्नो परिवार र नीजि स्वार्थलाई कहिल्यै सम्झिन । जति समय काम गरेँ आफ्नै व्यक्तिगत कम्प्युटरले कार्यालयको काम गरेँ । क्यामेरा, नेटडिभाइस सबै आफ्नै प्रयोग गरेँ । मैले काम गरेको संस्थाले भोलिका दिनमा जस्तो सम्झेपनि सानै भएनी केही योगदान गरेँ भनेर सन्तोष लाग्छ । व्यक्तिगत सम्पत्तिले ३९ महिना कार्यालयको काम गर्नु चानचुने कुरा होइन । म जहाँ काम गर्छु, त्यो संस्था राम्रो हुनु मेरो राम्रो हुनु हो भन्ने मेरो मान्यता छ । तथापि अनुभव बाहेक आर्थिक रुपमा मैले केही पनि कमाइन यो बसाइमा र पनि आत्म सन्तुष्टी मिलेको छ ।

३९ महिनाको अवधिमा मेरो नेतृत्वमा के के काम भयो ? समीक्षा गरी रहेको छु । सोँचे जस्तो गर्न पक्कै सकिएन । यसमा म र मेरो स्टाफको भन्दा गरिबी निवारण कोष दोषी छ भन्ने मलाई लाग्छ । सम्झौता अवधिको अन्तिमा अवस्थामा निकासा दिने र उस्को अस्थिर नीति बढी जिम्मेवार छ भन्न मलाई कुनै अप्ठ्यारो लाग्दैन । यस्तै अनेकों सिमिताबीच मेरो नेतृत्वमा गौरव गर्न लायक धेरै काम भएको सगर्व भन्छु । यसको प्रमाण वाकु, बुङ, छेस्काम र गुदेल गाविसका २०२६ गरिब घरपरिवारमा बस्ने ५४६१ महिलासति ११,५१२ जना व्यक्तिहरु ६७ वटा सामुदायिक संस्थामार्फत संगठित हुनु हो । गठित ६७ सामुदायिक संस्थाका सदस्यहरुमध्ये ७२.८ महिला रहेका छन् । महिलाको नेतृत्वमा गाउँका लक्षित वर्गहरु संगठित भएका छन् ।

आर्थिक वर्ष २०६९÷०७० को पहिलो चौमासिकसम्म गठन भएका ५२ वटा सामुदायिक संस्थामा २ करोड ३ लाख बढीको अनुदान गरिबी निवारण कोषबाट पु¥याएको छु । करिब २७ प्रतिशत क्षमता विकासमा खर्च भएको बाहेक १ करोड ५७ लाख गरिब जनताका सामुदायिक संस्था मार्फत आयआर्जन कार्यक्रममा परिचालन भइरहेका छन् । यो गरिब घरपरिवारको स्थायी वीऊ पूँजीका रुपमा रहेको छ । पछिल्लो अवधिमा गठित १५ सामुदायिक संस्थामा करिब ८० लाख आयआर्जन अनुदान जाने अवस्थामा छ । यसरी यो ३ वर्ष ५ महिनाको अवधिमा गरिब वर्गको आयमुलक कामका लागि मात्रै करिब ३ करोड पुग्ने वातावरण बनाएको छु । यो लगानी पक्कै चानचुने हो जस्तो लाग्दैन । अहिलेसम्म सोलुखुम्बूको महाकुलुङ र वाकु क्षेत्रमा पुगेको सबैभन्दा प्रभावकारी कार्यक्रम नै यही बनेको छ । चिन्ता यसको चीरकालसम्म सही सदुपयोग र व्यस्थापनको मात्रै हो ।

सामुदायिक पूर्वाधार विकास अन्तरगत यही अवधिमा ५ वटा खानेपानी आयोजना बुङ, छेस्काम र गुदेलमा निर्माण भएका छन् । १ करोड ४३ लाख लागतमा निर्माण पुरा भएका यि आयोजनाहरुबाट ४४९ घरका २५०२ जनाले स्वच्छ पानी पिउन पाउने छन् । केही आयोजना साँच्चै मेरो व्यक्तिगत पहलमा निर्माण भएका छन् । वाकु र बुङमा करिब सवा १ करोडको लागतमा निर्माण हुने गरी दुईवटा खानेपानी आयोजनाको विस्तृत सर्भेक्षण र डिजाइन स्टीमेट पुरा भएका छन् । योजना पुरा हुँदा २५० घरका ११०० बढी मानिसले स्वच्छ पिउने पानी खान पाउनेछन् । पक्कै यसले समुदायको जीवन निर्वाहमा सकारात्मक प्रभाव पार्नेछ ।

पशुपालन, कृषि तथा तरकारी खेती, लेखा व्यवस्थापन, नेतृत्व विकास, सिलाइ तथा फेसन डिजाइन जस्ता तालिम १८०० जनाले पाएका छन् । सामाजिक, आर्थिक र साँस्कृतिक विकासमा यसले पक्कै सकारात्मक योगदान पुग्ने छ । यति ठूलो स्केलमा यस अवधिमा बाहेक अन्य समयमा यो विकट क्षेत्रका गरिब जनताले कहिल्यै जीवनोपयोगी तालिम पाएका थिएनन् । फर्निचर, पेन्टिङ, डकर्मी, मेकानिक्स जस्ता तालिम समुदायलाई दिलाउने कार्यक्रम तर्जुमा गरेको छु । म कार्यक्रमको नेतृत्वमा नरहँदा पनि यि तालिमहरु सञ्चालन हुनेछन् । अहिले मैलै स्वीकृत गराएका कार्यक्रमहरु कार्यन्वयन भइसक्दा मात्रै थप करिब ८०० जनाले विभिन्न तालिम पाउने छन् ।

यस बाहेक एक सचेत नागरिक हुनुको नाताले स्थानीय विकासका सम्भवनाहरु बारे बहस, छलफल चलाउने, लेख्ने, प्रचार प्रसार गर्ने काम गरेको छु । जुन यही ब्लगको अघिल्ला सामग्रीहरुले प्रष्ट पार्छन् । एक किसिमले म पूर्वी सोलुखुम्बू विशेषतः महाकुलुङको विकासको चासोमा अभिन्न रुपले गाँसिएको छु । जीवित रहुञ्जेल त्यो कायम रहनेछ ।

शुरुमा सोँचेको अवधिभन्दा ५ महिना बढी बिताएर पूर्वी सोलुखुम्बूमा सञ्चालित ‘स्थानीय श्रोतमा आधारित गरिबी निवारण कार्यक्रम’ को प्रमुखबाट विदा लिएको छु । यति लामो अवधि कार्यक्रमलाई आर्थिक सहयोग गर्ने गरिबी निवारण कोष र सञ्चालन गर्ने संस्था पहाडी विकास तथा संरक्षण समूह नेपाल, बुङले काम गर्ने अवसर दिएकोमा धन्यवाद तथा आभार व्यक्त गर्दछु । मेरो टीममा रहेर, एउटै परिवारका सदस्य जस्तो बनेर हरतरहले काम गर्ने सामाजिक परिचालकहरु पर्विमाया खालिङ, फत्तिमान कुलुङ, अरुणा कुलुङ र भूपेन्द्र कुलुङ तथा सुपरभाइजरहरु शोभितमान कुलुङ र केशव कुलुङलाई सँधै सम्झना गर्नेछु । स्थानीय साथीहरुले आफ्नो गाउँ र समुदायका लागि जिम्मेवार भएर भविश्यमा काम गर्नु हुनेछ भन्ने शुभकामना छ ।

त्यस्तै गरिबी निवारण कोषका अरुण पाण्डेजीलाई र पहाडी विकास तथा संरक्षण समूहका आदरणीय दाजुहरु तथा साथीहरुलाई सम्झन चाहन्छु । कोषले पक्कै आगामी दिनमा आफुलाई समय सापेक्ष सुधार गर्नेछ । अब पनि सम्झौता भएको ८ महिनापछि निकासा पठाउने र काम भएन भन्दै वाहियात कमेन्ट गर्ने छैन । पहाडी विकास तथा संरक्षण समूह केही व्यक्तिको नभइ समुदायको बन्ने विश्वास छ । समयले सबैलाई राम्रो सिकाउने छ र राम्रो गराउने छ भन्ने विश्वास छ ।

हामी आउने दिनमा पृथ्वीको जुनसुकै कुनामा रहेपनि विकास र परिवर्तनको सवालमा एकले अर्कालाई सहयोग गर्ने छौं । मेरो सोलुखुम्बू बसाइका अरु पनि अनेक सम्झना, पात्र र पत्रहरु छन् । सयम सालमा त्यसका बारेमा लेखौंला । पृथ्वी गोलो छ । कुनै दिन मौकाले यही जिल्लामा फेरि काम गर्न आउन पनि त सकिन्छ । अहिलेलाई लाकपद दाइकै शब्दमा ‘बाइ सोलुखुम्बू ! बाइ महाकुलुङ !’

 

 केही सम्झनाहरु

मैले जतिखेर नेपाल ग्रामीण पुनःनिर्माण संस्था(आरआरएन)को कर्मचारीका रुपमा २०५७ सालको अन्तिम महिनाबाट जागीर सुरु गरेँ । त्यस बेला माओवादी विद्रोहले उत्कर्षता लिँदै थियो । सुरुदेखि नै माओवादीहरु गैरसरकारी संस्था(गैसस) र तिनका कर्मचारीहरुलाई राम्रो मान्दैनथे । जता भेट्यो त्यहीँ गैससका कर्मचारीहरुलाई उनीहरु गाली गर्थे । प्राय माओवादीहरुको गाली गर्ने शब्द एउटै हुन्थ्यो । हामीलाई उनीहरु भाडाका टट्टु र साम्राज्यवादीका जासुस् भन्थे । यद्यपी २०५८ मंसिर ११ गतेको संकटकाल घोषणाअघि गैससहरुप्रति उनीहरु धेरै निर्मम थिएनन् ।

संकटकाल घोषणासँगै तात्कालिन सरकारले माओवादी मात्र होइन, उनीहरुप्रति सदभाव राख्नेहरुमाथि कडा नीति अपनायो । धेरै नागरिकले अनाहकमा राज्यपक्षबाट ज्यान गुमाए, यातना पाए । एउटा महासंकट नै झेल्नु प¥यो गाउँगाउँमा जनताले । संकटकाल घोषणा भएको बेला संखुवासभाकै विकटमध्ये एक पावाखोलाको पावाखोला गाउँमा थिएँ । दुर्गम गाउँ भएकाले संकटकालको त्यहाँ कुनै प्रभाव देखिएको थिएन । तर सञ्चारमाध्यमहरुमा यसको प्रभाव महसुस हुन थालेको थियो । त्यसैले मंसिर १४ गते मेरो स्टाफ दोर्जी भोटेसँग फर्कियोै । नुम आइ पुग्दा संक्ट कालकोे प्रभाव प्रष्ट महशुस भयो । सबै गाउँलेहरु आत्म सर्मपणका लागि खाँदबारी लाम लागेर आइरहेका थिए । मनमा अनेक तर्कना गर्दै, कतै सेनाले मारी त हाल्दैन ? धेरैमा चिन्ता थियो । आत्म सर्मपण गर्नेहरुको हुलले बाटोमा बाससमेत पाइएन । वास्तवमा त्यो दृष्य भारत–पाकिस्तान विभाजनपछि सिमाना पार गर्ने हिन्दु मुस्लिम भीड जस्तै हुल थियो ।

सरकारको अन्धाधुन्द दमनले माओवादीहरु थप मौलाए । पहिले सहानुभूति नराख्नेहरुसमेत उनीहरुलाई माया गर्ने भए । त्यो सरकारी दमनको नतिजा थियो । माओवादीहरु पनि संकटकालसँगै बढी कठोर हुन थाले । विशेष गरी गैसस र उनीहरुलाई प्रश्न उठाउनेहरुमाथि । माओवादीहरुले गाउँ खाली गर्दै सबैलाई काम गर्न रोक लगाउन थाले । जताबाट आएको उतै नर्फिए राम्रो नहुने चेतावनी हुन्थ्यो उनीहरुको । देशमा संकटकाल लागेपछि दर्जनौं पटक माओवादीका साना ठूला नेता कार्यकर्ताबाट यस्ता चेतावनी मैले पनि पाएँ । तीनचार पटक त गोविन्द गिरीलाई जस्तै अरुण नदीमा फाल्ने धम्की नै दिए । जिल्ला वन कार्यालय, संखुवासभाका वन रक्षक गिरीलाई माओवादीहरुले सरकारी पक्षको जासुसी गरेको आरोपमा हातखुट्टा बाँधेर जिउँदै २०५९ जेठमा अरुणमा मिल्काएका थिए । तै सकेसम्म विद्रोही पक्षलाई कन्भिन्स् गरेर काम गरियो ।

सरकारी पक्षबाट पनि गैससहरुलाई शंकाको दृष्टिबाट हेरिन्थ्यो । विद्रोही माओवादीसँग मिलेर गाउँमा काम गरेको सरकारी पक्षको आरोप थियो । त्यसैले प्राय सुरक्षाकर्मीहरु गैससका कामहरुबारे गोप्य रुपमा जानकारी लिइरहन्थे । कर्मचारीहरुको पृष्ठभूमि, उनीहरुको गतिविधि, कार्यक्षेत्र र संगतकाबारे चासो राख्थे । कैयौं पटक मानसिक यातना उनीहरु दिन्थे । आफैँले त्यो अवस्था अनेकौं पटक व्योहोर्नु प¥यो । खाँदबारीको डेरामा सेनाले खनतलासी लियो । अन्य गैससका कर्मचारीहरुले पनि कति हो कति यस्ता मानसिक यातना दुबै पक्षबाट पाए । यस्तो दुईतिरको दवावले गैससका कमचारीहरु भित्रभित्रै पिल्सिएका थिए । कतिपय अवस्थामा उनीहरुलाई मानसिक डिप्रेसनसमेत भएको थियो ।

सदरमुकाम वरिपरि काम गर्नेहरु धेरै समस्या थिएन । तर म जस्ता ग्रामीण क्षेत्रमा रहेर काम गर्नेहरुलाई ज्यादै गाह्रो थियो । मैले द्धन्द्धका समयमा हटिया, पावाखोला, नुम, मत्स्यपोरी, दिदिङ, बाह्रविसे, सभापोखरी, जलजला, सिद्धपोखरी, सिद्धकाली, नुनढाकी, मावादिन, मादीरामबेनी, मादीमुलखर्क, तामाफोक जस्ता गाविसहरुमा काम गरेको छु । जुन संखुवासभाका सबैभन्दा संवेदशील क्षेत्र थिए । गैह्रसरकारी संस्थाका कर्मचारीहरु जताततै जनताले अँध्यारो देखिरहेका बेला थोरै भएपनि आशाको सन्देश लिएर गाउँ गाउँमा गइरहेका थिए । वास्तवमा गैससहरु नै संकटका बेला जनतालाई परिवर्तन आशा जगाउनेहरु थिए । उनीहरु भोलि अवश्य राम्रो हुनेछ भन्दै जनताका निराशा हटाएर सपना देखाइ रहेका थिए । चुनौति चौतर्फी थियो । बोल्न मन लाग्थ्यो । आफ्ना विचारलाई धक फुकाएर राख्न मन लाग्थ्यो । पीडाहरु पोख्न मन लाग्थ्यो । तर विचार राख्न सजिलो थिएन । सार्वजनिक अभिव्यक्ति दिउँ सरकार र विद्रोही दुबैको भोलि टार्गेट बन्नु पर्ने । अफिसमा छलफल गरौ, कसैसँग केही उपाय थिएन । सकेसम्म जोखिमबाट बच्दै काम गर्नु वा जागीर त्याग्नुको विकल्प थिएन ।

वास्तवमै एउटा उकुसमुकुसको अवस्था थियो त्यो समय । जति बेला म द इष्ट फाउण्डेसन(टिइएफ)मा काम गर्थेँ, माओवादी विद्रोह र ज्ञानेन्द्र शाहको तानाशाही दुबै उत्कर्षमा थिए । म लगायत टिइएफ, सिलिचोङ क्लब, सोडेक लगायतका संस्थामा काम गर्ने युवाहरु पीडा पोख्ने चौतारीको खोजीमा तड्पिएका थियौं २०६२ सालको सुरुवाततिर । म, गंगाप्रसाद चाम्लिङ, तेज तामाङ, सुन्दर चाम्लिङ, गोविन्द तामाङ, सोलिरा राई, विजया राई, सीता राई, बलिराज गुरुङ, प्रेमचन्द्र कुलुङ लगायतका साथीहरु दुबै पक्षले दिएको ताड्ना र मनमा उठेका तरङ्गहरुकाबारेमा छलफल गथ्र्यौं । हामी वास्तवमै पीडा पोखाउने मञ्चको खोजीमा चिन्तनमा थियौं । हामी एउटा यस्तो समूहको निर्माण गर्ने, जो साँच्चै उन्मुक्तिको प्रतीक बनोस् भन्ने चाहन्थ्यौं । त्यसमा स्वतन्त्र मानिसका, स्वतन्त्र र उन्मुक्त विचार राख्न पाइयोस्, कही कसैको नियन्त्रण नहोस् भन्ने कल्पना गर्दथ्यौंं ।

हाम्रा विचार प्रवाहका लागि पत्रिका प्रकाशनको सोंचाइमा पुग्यौं । समूहको साझा विचारको आउटलाइन बनाउने जिम्मा मैले पाएँ र तीन पेजको दस्तावेजसमेत तयार गरेंको थिएँ । त्यसमा विचारको बन्देज थिएन । वास्तवमा हाम्रो त्यो समूह ‘क्वान्टम सिद्धान्त’मा विश्वास गर्दथ्यो र मानिसहरु क्वान्टा जस्तै हुन्छन् भन्ने मान्दथ्यो । हामलिे प्रकाशन गर्ने पत्रिकाको विचार क्वान्टम थ्योरीमा आधारित भएकाले क्वान्टम आवाज नाममा प्रकाशन सुरु गर्ने भयौं । तर केही साथीहरुले नाम जटिल हुने भनेपछि नाम परिवर्तन गरियो । हाम्रो स्वाभिमान मासिकका नाममा जिल्ला प्रशासन कायाृलय, संखुवासभामा पत्रिका २०६२ मंसिरमा दर्तापछि पहिलो अंक त्यही महिना प्रकाशन भयो । जसको प्रकाशक म थिएँ ।

द्धन्द्धका समयमा हामीलाई जीवनप्रतिको उर्जा सकारात्मक दृष्टिकोणले दिएको थियो । हामी सकारात्मकतामा विश्वास गर्दथ्यौं । पत्रिकाको एउटा उदेश्य हामीले समाजमा पु¥याएका सकारात्मक योगदान र सकारात्मक पक्षहरु बारेमा लेख्दै नागरिकहरुलाई भविश्यप्रति विश्वास जगाउनु थियो । राजाको तानाशाही र माओवादी युद्धले सबैको मन छियाछिया बनेको थियो । चार अंक प्रकाशन भएको त्यो पत्रिकाले संखुवासभाको पत्रकारितामा एउटा बेग्लै इतिहास छाड्यो । समूहका सदस्यहरु सबै अलग थलग हुँदै जाँदा पत्रिका आफैं पनि इतिहाँस बन्यो ।

क्वान्टम थ्योरीमाथिको विश्वास र प्रसंसनीय दृष्टिकोणको प्रचार गर्ने हुटहुटीले मलाई केही लेख्न प्रेरित ग¥यो । हाम्रो स्वाभिमान मासिकको सम्पादक गोविन्द तामाङ भएपनि मैले नै सबै काम गरें । यसले मलाई पत्रकारिताप्रति रस भिज्यो । आफूलाई पत्रकारितामा खोज्न थालें । अर्को संखुवासभाको पत्रकारितामा आदिवासीहरुको सहभागीता पटक्कै थिएन । सञ्चारक्षेत्रमा आदिवासी सहभागिता हुनुपर्छ भन्ने मान्यताले पनि मैले लेखनलाई निरन्तरता दिन थालेंँ । हुन त मैले २०५८ सालतिर पनि स्थानीय पत्रिकाहरुमा वातावरण सम्बन्धि लेखहरु लेखेको थिएँ ।

२०६२÷०६३ को जनआन्दोलन सफलतासँगै माओवादीहरु शान्तिपूर्ण राजनीतिमा आए । २०६३ चैतमा टिइएफको जागीर छाडेपछि त्यही महिनाबाट मकालु सन्देश साप्ताहिकको सम्पादकको रुपमा पूर्णकालीन पत्रकारितामा आएँ । अहिले मकालु सन्देश साप्ताहिक लोकतन्त्र र नागरिक अधिकारप्रति प्रतिबद्ध व्यवसायिक पत्रिकाको रुपमा प्रकाशन भइरहेको छ । २०६३ सालको अन्तिमदेखि २०६६ को अन्तिमसम्म स्थानीय र केही राष्ट्रिय तथा क्षेत्रीय संञ्चार संस्थामा सञ्चारकर्मीको रुपमा सकृय काम गरेँ । तथापि जीवन सोंचे जस्तो सरल रेखामा नबग्दैन रहेछ । अहिले पत्रकारितामा मेरो सकृयता कम भएको छ ।